چکیده: قرآن كريم برخوردار از وجوه مختلف اعجاز بيانى، تشريعى، علمى اخبار غيبى، آفرينش‏هاى هنرى و... مى‏باشد. اما در عين حال عالمان و انديشمندان قرآنى بر اين باورند كه وجوه اعجاز قرآن تنها منحصر به اين وجوه نمى‏باشد و اين راه به روى همه انسان‏ها گشوده است تا با تدبر و تأمل بيشتر در قرآن وجوه ديگرى از اعجاز آن را آشكار سازند. يكى از مباحثى كه در قرن اخير از سوى بعضى قرآن پژوهان مطرح شده است، نظريه «اعجاز عددى و نظم رياضى» است. اين نظريه كه بيانگر نظم اعجاز گونه عددى و رياضى قرآن است، براى اولين بار توسط دكتر رشاد خليفه در سال 1972 (1351 ش) مطرح گرديد. طرح اين نظريه مورد توجه و استقبال قرآن پژوهان قرار گرفت. به گونه‏اى كه موارد بسيارى بر تحقيقات او افزوده شد. تا جايى كه امروزه دهها كتاب و مقاله در اين زمينه نوشته شده است.
در اين نوشتار بر آنيم تا اين نظريه را در سه بخش: اعجاز عدد 19، حروف مقطعه و ارتباط با عدد 19 و تناسب در تكرار الفاظ قرآن مورد بررسى قرار داده و ديدگاه موافقان و مخالفان و نظر نهايى در اين زمينه را بيان نماييم.

كليد واژه‏ها:كليد واژه: اعجاز قرآن، اعجاز عددى، نظم رياضى قرآن، عدد 19، حروف مقطعه، تناسب در تكرار الفاظ قرآن.

قرآن كريم آخرين كتاب آسمانى است كه بر آخرين پيامبر الهى حضرت محمد مصطفى‏صلى الله عليه وآله وسلم فرود آمد و جهان و جهانيان را به نور كمال و هدايت زينت بخشيد. اين كتاب گرانسنگ علاوه بر اينكه معجزه جاويد پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم بود، نشان صدق و راستى نبوت آن حضرت نيز به شمار مى‏آمد. از اينرو اعجاز قرآن از همان اوايل ظهور اسلام مورد توجه و اهتمام مسلمانان قرار گرفت. و علما و دانشمندان زيادى در طول تاريخ براى دفاع از ساحت قرآن كريم و اثبات اعجاز آن، كتابها و مقالات زيادى در اين زمينه نوشتند كه مراجعه به آنها اين مدعى را اثبات مى‏نمايد.
اين بزرگان، نظرى همه جانبه به اعجاز قرآن داشتند و وجوه مختلفى را براى آن ذكر كرده‏اند و خاطرنشان ساخته‏اند كه كلام الهى علاوه بر فصاحت و بلاغت (اعجاز بيانى) برخوردار از جنبه‏هايى از اعجاز است كه در هيچ كتاب ديگرى نظير ندارد مثل:آموزه‏ها و معارف عالى (اعجاز معانى)، هماهنگى و عدم وجود اختلاف، اخبار غيبى، طرح مسائل دقيق علمى (اعجاز علمى)، آفرينش‏هاى هنرى و...
يادكرد اين نكته ضرورى است كه هيچ كس نمى‏تواند مدعى بررسى همه جانبه ابعاد اعجاز قرآن باشد؛ زيرا بسيارى از رمزها و شگفتى‏هاى قرآن هنوز بر ما پوشيده مانده است و اين مجال براى تمامى محققان و پژوهشگران گشوده است تا با تدبر و تعمق بيشتر در قرآن كريم پرده از اين رموز برگيرند.
يكى از جنبه‏هاى نوظهور اعجاز قرآن كه در قرن اخير مورد توجه قرآن‏پژوهان قرار گرفته و كتابهاى زيادى در رد و اثبات آن نوشته شده است، اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن كريم است كه در صدد اثبات نظم اعجاز گونه عددى و رياضى اين كتاب الهى است. در اين نوشتار برآنيم تا پژوهشى پيرامون اين جنبه اعجاز قرآن داشته باشيم و ضمن بيان بضعى موارد آن، ديدگاه موافقان و مخالفان را يادآورى نموده و در نهايت نظرنهايى را پيرامون اعجاز عددى قرآن بيان نماييم.

اين نظريه كه بيانگر نظم اعجاز گونه عددى و رياضى قرآن كريم است، نخستين بار توسط دكتر رشاد خليفه مطرح گرديد و باعث حيرت و شگفتى مردم شد.
رشاد خليفه تحصيلات جديد خود را تا مقطع كارشناسى در دانشكده كشاورزى «عين الشمس» قاهره گذراند، سپس در دانشگاه آريزونا آمريكا در سال‏هاى 1959 تا 1961 ميلادى مقطع كارشناسى ارشد را پشت سر گذاشت و سپس دكتراى خود را در رشته بيوشيمى گياهى در سال 1964 ميلادى از دانشگاه كاليفرنيا دريافت كرد.1
او به مدت سه سال كار مداوم در مورد قرآن با استفاده از رايانه تحقيق كرد و نتايج تحقيقات خود را در سال 1351 شمسى (1972 م( به رسانه‏هاى گروهى و روزنامه‏ها داد.2 كتاب وى نيز تحت عنوان «معجزة القرآن‏الكريم» در سال 1983 ميلادى در بيروت چاپ شد3 و به زبان انگليسى نيز در آمريكا چاپ شد.4
رشاد خليفه همچنين صاحب ترجمه قرآن به زبان انگليسى در 12 جلد و بنام «ترجمه استاندارد انگليسى از قرآن كريم» است كه ده سال براى بدست آوردن يك متن انگليسى بهتر و نزديكتر به اصل آن تلاش كرد و انگيزه خود را از اين ترجمه وجود نارساييها و غلطهاى فاحشى مى‏داند كه در ترجمه‏هاى موجود در زبان انگليسى وجود دارد و گاه عمدى است.5
اما آنچه باعث شهرت دكتر رشاد خليفه در جهان گشت، همين نظريه اعجاز عددى قرآن و موضوع عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه در قرآن است كه وى در كتابش «معجزة القرآن‏الكريم» به طرح آن پرداخت. وى معتقد بود كه كليد رمز اعجاز قرآن عدد نوزده مى‏باشد كه برابر تعداد حرف «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» است و اين آيه را كليد معجزه جاويد قرآن مى‏دانست كه بر سينه پاك پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم توسط فرشته وحى نازل شده است. از اينرو به دنبال مصاديق عدد نوزده يا مضربى از اين عدد در قرآن بود و نمونه‏هاى قرآنى بسيارى بيان كرد. وى همچنين در پى اثبات اعجاز قرآن به سراغ حروف مقطعه قرآن رفت و براى كشف معانى و اسرار حروف مقطعه از رايانه كمك گرفت و به نتايجى در اين زمينه رسيد كه به برخى از آنها اشاره مى‏كنيم:
نسبت حرف «ق» در سوره «ق» از تمام سوره‏هاى قرآن بدون استثناء بيشتر است.
مقدار تكرار حرف «ص» در سوره «ص» به تناسب مجموع حروف سوره از هر سوره ديگر بيشتر است و نيز حرف «ن» در سوره «قلم» بيشترين تكرار را در 114 سوره قرآن دارد و...6
اين كار رشاد خليفه مورد اقبال و ادبار قرآن‏پژوهان قرار گرفت؛ به طورى كه همواره بحثهايى در تأييد يا رد نظريه اعجاز عددى وى وجود داشته و دارد و امروزه كتابهاى بسيارى در اين زمينه به رشته تحرير در آمده است.
يكى از كسانى كه راه رشاد خليفه را ادامه داد، قرآن‏پژوه معاصر مصرى، عبدالرزاق نوفل است كه در كتاب خود «الاعجاز العددى فى القرآن الكريم» و «معجزة الارقام و الترقيم» به طرح، بسط و توسعه نظريه اعجاز عددى قرآن پرداخت و با ذكر پاره‏اى از كلمات كليدى قرآن و تكرار آنها در قرآن، عجايب و غرايبى را در اين باره استخراج كرد كه باعث حيرت و تعجب همگان شد. كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
كلمات «دنيا» و «آخرت» به صورت مفرد در آيات قرآنى به طور مساوى هر كدام 115 مرتبه به كار رفته است.
دو كلمه «شيطان» و «ملائكه» در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به كار رفته است.
لفظ «حيات» و مشتقات آن به تعداد لفظ «موت» و مشتقات آنها به تعداد 145 مرتبه در قرآن به كار رفته است...7
همچنين ابوزهراء النجدى قرآن‏پژوه شيعى در ادامه كار آقاى نوفل به مواردى ديگر از اعجاز عددى قرآن دست يافت و در كتاب خود به نام «من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن الكريم» مطرح ساخت كه به نمونه‏اى از آنها اشاره مى‏شود:
كلمه «ساعة» 24 مرتبه و به تعداد شبانه روز در قرآن به كار رفته است. همچنين «سماوات السبع» 7 مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه (به تعداد سجده‏هاى نمازهاى شبانه‏روز) لفظ «شيعه» و مشتقات آن 12 مرتبه و مشتقات «فرقه» 72 بار مطابق با حديث نبوى‏صلى الله عليه وآله وسلم8و... در قرآن كريم به كار رفته است.9
افراد ديگرى نيز در اين زمينه كتاب نوشته‏اند كه به تفصيل در قسمت ديدگاه موافقان و مخالفان اعجاز عددى قرآن بدان خواهيم پرداخت.
نكته‏اى كه مؤلفان اين كتاب‏ها به آن اشاره كرده‏اند اين است كه اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن چيزى نيست كه به طور تصادفى و قهرى پديد آمده باشد؛ بلكه ارتباط موضوعى كلمات و تناسب در تكرار الفاظ قرآن و همچنين اعجاز عدد 19 و رموز حروف مقطعه از روى حكمت و هدف بوده است كه امروزه با تدبّر و تفّكر در آيات قرآنى و همچنين استفاده از رايانه بدست آمده است كه همه اين موارد دلالت بر اعجاز قرآن دارد.
البته اينها در حد توان محدود صورت گرفته است و چه بسا با تأمل و دقت بيشتر رموز بيشترى از قرآن كشف شود. همان‏طورى كه اين اتفاق افتاده است. حال با وجود چنين اعجازى در قرآن كه از توان همه انسانها خارج است، چگونه ممكن است كه اين آيات از فرد امى و درس نخوانده‏اى مثل پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم صادر شده باشد؟! بنابراين قرآن كتابى الهى و آسمانى است كه به عنوان معجزه جاويد آخرين پيامبر آسمانى، براى همه جهانيان نازل شده است.
نكته ديگر اينكه فهم و درك اعجاز عددى و رياضى قرآن نيازى به دانستن علوم و فنون مشكل و پيچيده قرآنى ندارد، حتى آشنايى عميق به زبان عربى نيز ضرورت ندارد. همه انسانها مى‏توانند به اين شمارش اقدام نمايند و حقايق نهفته در آن را تجربه كنند. از سوى ديگر چون اين مباحث با زبان اعداد و رياضى بيان شده است، ديگر جايى براى اختلاف نظر در مورد ارقام و اعداد وجود نخواهد داشت و مباحثى مستند است كه هر كسى آن را تصديق مى‏كند.
ما در اين نوشتار برآنيم تا به معرفى بخشى از اين جنبه اعجاز قرآن بپردازيم (چرا كه پرداختن به همه موارد آن به جهت كثرت، كارى مشكل و غيرممكن است) و ديدگاه موافقان و مخالفان اين نظريه و در نهايت نظرنهايى را در اين زمينه بيان نماييم.

تعداد كتاب‏ها و مقالاتى كه پيرامون اعجاز عددى و رياضى قرآن نوشته شده است، بسيار زياد است و هر كدام از اين كتاب‏ها به نوبه خود به موارد متعدد از اين اعجاز اشاره نموده‏اند؛ به گونه‏اى كه شمارش و يادكرد همه اين موارد كارى بس مشكل و بيرون از حوصله اين گفتار است. بنابراين ما فقط به ذكر مواردى از اين اعجاز بسنده مى‏كنيم.
با بررسى و تأمّل در اين كتاب‏ها به اين نتيجه رسيديم كه تقريباً موارد مطرح شده در اعجاز عددى و رياضى قرآن را مى‏توان در سه بخش كلى زير تقسيم‏بندى نمود:

البته شايان ياد است كه علاوه بر اعجاز عدد 19 در كتاب‏هاى مربوط به اعجاز عددى، به اعجاز اعدادى مانند: 99 ،13 11، 9 ،1 و... نيز پرداخته شده است كه به جهت رعايت اختصار در اين نوشتار از ذكر آنها خوددارى مى‏كنيم.10
اعجاز عدد 19
صاحبان نظريه اعجاز عدد 19 در قرآن كريم به آياتى از سوره مدّثّر استناد كرده‏اند كه اين عدد براى موكلان آتش ذكر شده است:
«... فَقالَ إِن هذا إلاّ سِحرٌ يُؤثَرُ. إِن هذا إِلاّ قَولُ البَشَرِ. سَاُصليهِ سَقَرَ. وَ ما أدراكَ ماسَقَرُ. لاتُبقى وَ لا تَذَرُ. لَوّاحَةٌ لِلبَشَرِ. عَلَيها تسعَةَ عَشَرَ. وَ ما جَعَلنا اصحابَ النّارِ إِلاّ مَلائِكَةً وَ ما جَعَلنا عِدَّتَهُم إِلاّ فِتنَةً لِلَّذينَ كَفَروُا لِيَستَيقِنَ الَّذينَ اوتوُا الكِتابَ وَ يَزدادَالَّذينَ آمَنوُا إيماناً وَ لايَرتابَ الَّذينَ اوتوُا الكِتابَ وَ المؤمِنوُنَ وَ لِيَقولَ الَّذينَ فى قُلُوبِهِم مَرَضٌ وَ الكافِرونَ ماذا ارادَاللَّهُ بِهذا مَثَلاً كَذلكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَن يَشاءُ وَ يَهدى مَن يَشاءُ وَ ما يَعلَمُ جُنوُدَ ربِّكَ إلاّ هُوَ وَ ما هِىَ إلاّ ذِكرى لِلبَشَرِ.» (مدثر/ 24-31)
«و سرانجام گفت: «اين (قرآن) جز افسون و سحرى همچون سحرهاى پيشينيان نيست! اين فقط سخن انسان است (نه گفتار خدا)!» (امّا) به زودى او را وارد سقر ]= دوزخ[ مى‏كنم! و تو نمى‏دانى «سقر» چيست! (آتشى است كه) نه چيزى را باقى مى‏گذارد و نه چيزى را رها مى‏سازد! پوست تن را به كلى دگرگون مى‏كند! نوزده نفر (از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شده‏اند! مأموران دوزخ را فقط فرشتگان (عذاب) قرار داديم، و تعداد آنها را جز براى آزمايش كافران معين نكرديم تا اهل كتاب ]= يهود و نصارى[ يقين پيدا كنند و بر ايمان مؤمنان بيفزايد، و اهل كتاب و مؤمنان (در حقانيت اين كتاب آسمانى) ترديد به خود راه ندهند، و بيماردلان و كافران بگويند: «خدا از اين توصيف چه منظورى دارد؟!» (آرى) اين گونه خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى‏سازد و هر كس را بخواهد هدايت مى‏كند! و لشگريان پروردگارت را جز او كسى نمى‏داند، و اين جز هشدار و تذكرى براى انسانها نيست!»
در سوره مدّثّر تمامى آيات بسيار كوتاه هستند جز آيه 31 كه در بردارنده حكمت عدد نوزده است. خداوند در اين آيه مى‏فرمايد: شماره آنها را آزمايشى براى كافران قرار داديم تا اهل كتاب (يهود و نصارى) يقين پيدا كنند و ايمان مؤمنان افزوده شود و اهل كتاب و مؤمنان ترديد به خود راه ندهند و كافران بگويند: خدا از اين توصيف چه منظورى دارد؟
حال با توجه به معناى آيه، چگونه عدد 19 مايه آزمايش و ابتلا و وسيله‏اى براى يقين و افزايش ايمان و حفظ از شك و ترديد مى‏باشد؟! حكمت به كار رفتن عدد 19 در آيه چه مى‏باشد؟
گر چه مفسران پيرامون آيه مطالبى را بيان كرده‏اند. اما آيا نمى‏توان احتمال داد كه آيه اشاره به اعجاز جديدى از قرآن دارد كه همان عدد 19 باشد؟ و اين اعجاز وسيله‏اى است براى آزمايش كافران، افزايش ايمان مؤمنان و عدم شك و ترديد اهل كتاب؟ به يقين چنين اعجازى صلاحيت دارد تا وسيله آزمايش كافران و افزايش ايمان و باعث عدم شك و ترديد در مؤمنان و اهل كتاب باشد.11

اينك به ذكر پاره‏اى از موارد و مصاديق اعجاز عدد 19 در قرآن مى‏پردازيم:

1- مهمترين و كليدى‏ترين آيه قرآن يعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» طبق رسم‏الخط عثمانى داراى 19 حرف است.
2- قرآن داراى 114 بسمله مى‏باشد كه اين عدد مضربى از عدد 19 است: (6*19)
با اين توضيح كه در سوره توبه بسمله وجود ندارد و به جاى آن در سوره نمل علاوه بر ابتداى سوره در آيه 30 يك بسمله ديگر وجود دارد.
3- سوره توبه كه بسمله ندارد، نهمين سوره قرآن است و اگر از ابتداى اين سوره شمارش را آغاز كنيم، سوره نمل كه دو بسمله دارد، نوزدهمين سوره خواهد شد:

توبه	یونس	هود	یوسف	رعد	ابراهیم	حجر	...	نمل
1	2	3	4	5	6	7	...	19

4- ترتيب سوره توبه در قرآن 9 و ترتيب سوره نمل 27 است. حال اگر ارقام سوره از توبه تا نمل را با همديگر جمع كنيم، عدد 342 بدست مى‏آيد كه مضربى از عدد 19 است: (18*19)

توبه	یونس	هود	یوسف	رعد	ابراهیم	حجر	نحل	اسراء	...	نمل
+9	+10	+11	+12	+13	+14	+15	+16	+17	...	27	=342

5- مهمترين آيه قرآن يعنى «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در ابتداى اين سوره مى‏باشد كه داراى 19 حرف است كه كليد قرآن محسوب مى‏شود و در قرآن 114 مرتبه به كار رفته است: (6*19)
6- كلمه «اسم» در قرآن كريم 19 بار تكرار شده است.
7- كلمه «بسم» در قرآن كريم در سه موضع به كار رفته است:

ردیف	نام سوره	شماره سوره در مصحف	تعداد (بسم) به کار رفته
1	فاتحه	1	1
2	هود	11	41
3	نمل	27	30
جمع	3 سوره	39	72

حال اگر اين اعداد را با هم جمع نماييم، عدد حاصل، مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (72+39+3=114 (6*19
8- لفظ جلاله «اللَّه» در قرآن كريم 2698 بار به كار رفته است12 كه اين مضربى از عدد 19 است: (142*19)
9- كلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه به كار رفته است كه مضربى از عدد 19 است: (3*19)
10- كلمه «الرحيم» در قرآن 114 مرتبه به كار رفته است13 كه مضربى از عدد 19 است: (6*19)
11- سوره فاتحه داراى 7 آيه مى‏باشد و اگر ارقام آيه را به طور پشت سرهم از راست به چپ بنويسيم عدد حاصله از مضربهاى عدد 19 است:
1 2 3 4 5 6 7 ( 19 × 402859)
12- اگر تعداد حروف هر آيه را بنويسيم و در كنار هم قرار دهيم، عددى بدست مى‏آيد كه مضربى از عدد 19 است:

آیات	1	2	3	4	5	6	7
تعداد حروف	19	17	12	11	19	18	43

19 17 12 11 19 18 43 -> (19×2272732164301)

13- اولين آيات نازله بر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم يعنى آيات 1-5 سوره علق داراى 19 كلمه است.
14- عدد آيات سوره علق 19 آيه مى‏باشد.
15- تعداد حروف سوره علق 285 حرف مى‏باشد كه مضربى از عدد 19 است. (15*19)
16- اولين آيات نازله بر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم (آيات 1-5) داراى 76 حرف است كه مضربى از عدد 19 است (4*19)
17- اگر از آخرين سوره قرآن به طرف اول قرآن بشماريم، سوره علق نوزدهمين سوره خواهد بود.

ناس	فلق	اخلاص	مسد	نصر	کافرون	کوثر	ماعون	قریش	...	علق
1	2	3	4	5	6	7	8	9	...	19

18- اين سوره همراه با بسم اللَّه 57 آيه است كه مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (3*19)
19 -19 آيه اول اين سوره داراى 57 كلمه است كه مضربى از عدد 19 است: (3*19)
20- آيه 31 كه دربردارنده حكمت عدد 19 است، نيز از 57 كلمه تشكيل شده است: (3*19)
21- آيه 31 كه 57 كلمه است، 19 برابر عدد كلمات آيه «عليها تسعة عشر» (57=19*3)
22- از آيه 1-30 يعنى تا آخر آيه «عليها تسعة عشر» 95 كلمه است كه اين عدد مضربى از 19 است: (5*19)

23- اعداد صحيح به كار رفته در قرآن عبارتند از:
100000-50000-5000-3000-2000-1000-300-200-100-99-80-70-60-50-40-30-20-19-12-11-10-9-8-7-6-5-4-3-2-1
حال اگر اين اعداد را كه 30 عدد است، با هم جمع كنيم عددى بدست مى‏آيد كه مضربى از عدد 19 است: (162146=8534*19)
24- تعداد اعدادى كه در قرآن ذكر شده است (چه صحيح و چه كسرى) بدون تكرار، برابر با 38 عدد است كه اين مضربى از 19 است: (2*19)
25- اگر تعداد دفعاتى كه اعداد صحيح در قرآن به كار است را با هم جمع كنيم، عددى از مضربهاى 19 بدست مى‏آيد:

عدد	1	2	3	4	...	100000
تکرار در قرآن	+145	+15	+17	+12	...	1->جمع=285(15×19)

عدد: 1 2 3 4 ... 100000
تکرار در قرآن 145+ 15+ 17+ 12 ... 1  جمع = 285 (19×15)

26- تعداد سوره‏هاى قرآن 114 سوره مى‏باشد كه اين عدد مضربى از 19 است: (6*19)
27- اگر اعداد فرد سوره‏هاى قرآن را با هم جمع كنيم عدد حاصله مضربى از 19 است:
(171*19) 3249=113+ ... +17+15+13+11+9+7+5+3+1
28- اگر اعداد زوج سوره‏هاى قرآن را نيز جمع كنيم، عددى با مضرب 19 بدست مى‏آيد:
(174*19)3306=114+ ... +18+16+14+12+10+8+6+4+2
29- سوره‏هايى كه شماره آنها در مصحف از مضربهاى عدد 19 است عبارتند از :
1. سورة مریم 19 (19×1)
2. سوره ص 38 (19×2)
3. سوره حدید 57 (19×3)
4. سورة انسان 76 (19×4)
5. سورة تین 95 (19×5)
6. سورة ناس 114 (19× 6)
حال با توجه به اين سوره هانتايج زير بدست مى‏آيد:
الف( حاصل جمع اين اعداد برابر با 399 مى‏باشد كه مضربى از 19 است:
19 × 21 399 = 114+ 95+ 76 + 57+ 38+ 19
ب( ترتيب نزول اين سوره به ترتيب عبارت است از: 21-28-98-94-38-44 كه جمع اين عدد برابر است با 323 كه اين عدد مضربى از 19 است: (17*19)
ج( حاصل جمع مجموع ترتيب در مصحف و ترتيب نزول برابر است با 722 كه اين عدد مضربى از 19 است:
(19× 38 ) 722 = 323 + 399
مواردى كه در مورد اعجاز عدد 19 در قرآن ذكر گرديد، تنها گوشه‏اى از انبوه موارد و مصاديقى است كه در كتب مختلف پيرامون اين عدد آمده است.14
آيا ممكن است تمامى اين موارد از روى اتفاق و تصادف باشد و هيچ حكمتى در آن نهفته نباشد؟!

قبل از وارد شدن در بحث اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه نكاتى در مورد حروف مقطعه يادآورى مى‏شود:
1. سوره‏هايى كه داراى حروف مقطعه هستند، 29 سوره مى‏باشند كه اين عدد مساوى با حروف هجائيه در زبان عربى است كه سوره‏هاى قرآن از آنها تشكيل شده است.
2. از 29 سوره كه داراى حروف مقعطه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقعطه آيه مستقل نيستند كه آنها عبارتند از: «الر، الر، الر، المر، الر، الر، طس، ق، ص، ن» ولى 19 سوره باقيمانده از سوره‏هايى هستند كه حروف مقطعه آنها آيه محسوب مى‏شود.
3. حروف فواتح سوره‏ها و مقطعه بدون تكرار، 14 حرف مى‏باشند: «ا، ل، م، ر، ص، ك، ه، ى، ع، ط، س، ح، ق، ن»
4. تعداد حروف مقطعه بدون تكرار 14 كلمه مى‏باشد: «بقره (الم)، اعراف (المص)، يونس (الر)، رعد (المر)، مريم (كهيعص)، طه، شعراء (طسم)، نمل (طس)، يس، ص، غافر (حم)، شورى (حم عسق)، ق، ن»
5. فقط سوره‏هاى «حواميم»در ترتيب مصحف پشت سرهم هستند: 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46
6. اولين سوره نازله از سور مقعطه، سوره قلم (ن)، سپس سوره ق و سپس سوره ص مى‏باشد.
7. محاسبات در اين نوشتار بر اساس رسم الخط عثمانى است.
در مورد اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مطالب زيادى در كتب مختلف بيان شده است كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

1- اگر از سوره بقره (الم) شمارش را آغاز كنيم، سوره طه نوزدهمين سوره خواهد بود.

بقره	آل عمران	نساء	مائده	...	طه
1	2	3	4	...	19

2- همچنين اگر از سوره طه شمارش را آغاز كنيم به سوره ص مى‏رسيم كه نوزدهمين سوره خواهد بود.
3- همچنين اگر از سوره سجده (الم) شمارش را آغاز كنيم، سوره ق نوزدهمين سوره خواهد بود.
4- همچنين اگر از سوره ق شمارش را آغاز كنيم، سوره قلم (ن) نوزدهمين سوره خواهد بود.
5- سوره «مريم» (كهيعص) در قرآن نوزدهمين سوره مى‏باشد.
6- اگر از سوره مريم (كهيعص) شمارش را آغاز كنيم، سوره صافات نوزدهمين سوره خواهد بود كه قبل و بعد از اين سوره دو سوره يس و ص قرار دارند كه از حروف مقطعه هستند.
7- تعداد سوره‏ها از سوره بقره (الم) تا سوره قلم (ن) 67 سوره مى‏باشد كه اگر تعداد سوره‏هاى داراى حروف مقطعه را از آن كم كنيم، عدد حاصل از مضربهاى عدد 19 است: 67-29=38 (2*19(
8- اگر عدد حروف مقعطه (بدون تكرار) را كه 14 حرف مى‏باشد، با تعداد كلمات حروف مقطعه (بدون تكرار) كه آن نيز 14 كلمه مى‏باشد و تعداد سوره‏هاى داراى حروف مقطعه (29 سوره( جمع نماييم، عدد حاصله مضربى از عدد 19 خواهد بود:
(19×3) 57 = 29 +14+ 14
9- از 29 سوره كه داراى حروف مقطعه هستند، 10 سوره از آنها حروف مقطعه آيه مستقل نيستند كه عبارتند از: يونس (الر) يوسف (الر) - هود (الر) - رعد (المر)- ابراهيم (الر) - حجر (الر) - نمل (طس) - ص - ق - قلم (ن). ولى در 19 سوره باقيمانده، حروف مقطعه آيه مستقلى مى‏باشد.
10- تعداد حروف مقعطه 38 حرف مى‏باشد كه اين مضربى از عدد 19 است: (2*19)
11- تعداد حروف مقطعه تا سوره مريم (كهيعص) كه نوزدهمين سوره در ترتيب مصحف است، 19 حرف مى‏باشد و همچنين تعداد حروف مقطعه از سوره مريم تا سوره قلم (ن) كه آخرين سوره داراى حروف مقطعه است، نيز 19 حرف مى‏باشد.
12- سوره‏هايى كه حروف مقعطه آنها «الر» و «المر» است، در ترتيب مصحف به اين صورت است: يونس (الر) - هود (الر) - يوسف (الر) - رعد (المر) - ابراهيم (الر) - حجر (الر). مجموع حروف اين سوره‏ها برابر با 19 حرف مى‏باشد.
13- سوره ص در ترتيب مصحف، 38 است كه مضربى از عدد 19 مى‏باشد: (2*19)

14- سوره ق داراى 57 «ق» مى‏باشد كه اين عدد مضربى از عدد 19 است: (3*19)
15- حرف «ق» در سورى شورى (حم عسق) 57 مرتبه به كار رفته است كه مضربى از عدد 19 است: (3*19)
16- مجموع حرف «ق» در اين سوره 114 است كه مضربى از عدد 19 است: (6*19)
17- تعداد حرف «ن» 133 مى‏باشد كه مضربى از عدد 19 است: (7*19)
18- تعداد حرف «ص» در سه سوره ذيل عبارتند از:
1. سوره اعراف (المص): 97
2. سوره مريم (كهيعص): 26
3. سوره ص: 29
مجموع : 152 (19×8)
19- مجموع تكرار دو حرف «ى» و «س» در سوره «يس» 285 مى‏باشد: (15*19)
20- مجموع تكرار حروف «ك»، «ه»، «ى»، «ع»، «ص» در سوره مريم (كهيعص) برابر با 798 مى‏باشد: (42*19)¹⁵

1- كلمات «دنيا» و «آخرت» به صورت مفرد در قرآن هر كدام 115 مرتبه به كار رفته است.
2- دو كلمه «شيطان» و «فرشته» (ملائكه) در قرآن 68 مرتبه به صورت جداگانه به كار رفته است.
همچنين مشتقات هر يك از اين دو كلمه 20 مرتبه در قرآن به كار رفته است كه جمعاً 88 مرتبه و به طور مساوى در قرآن آمده است.
3- دو لفظ زندگى «الحياة» و مرگ «الموت» به طور مساوى در قرآن 145 مرتبه به كار رفته است.
4- كلمه‏هاى سود و زيان «نفع و ضرر» با مشتقاتشان هر كدام در قرآن 50 مرتبه تكرار شده است.
5- تابستان و گرما «الصيف و الحر» برابر با زمستان و سرما «الشتاء و البرد» به تعداد مساوى 5 مرتبه در قرآن به كار رفته است:
لفظ تابستان و زمستان در قرآن يك مرتبه و گرما و سرما هر كدام 4 مرتبه ذكر گرديده است.
6- خوبى‏ها «صالحات» و بدى‏ها «سيئات» در قرآن به يك اندازه و به تعداد 167 مرتبه به كار رفته است.
7- كلمه «الرحمن» در قرآن 57 مرتبه و كلمه «الرحيم» دو برابر آن يعنى 114 مرتبه در قرآن به كار رفته است.
8- كلمه «فجّار» 3 مرتبه و كلمه «ابرار» 6 مرتبه در قرآن به كار رفته است.
9- «سماوات السبع» در قرآن 7 مرتبه به كار رفته است.
10- كلمات «الجهر» و «العلانيه» همراه با مشتقات به طور جداگانه 13 مرتبه در قرآن به كار رفته است.
11- كلمه «الشهر» در قرآن به تعداد ماههاى سال يعنى 12 مرتبه به كار رفته است.
12- كلمه «يوم» در قرآن به تعداد روزهاى سال يعنى 365 مرتبه به كار رفته است.
13- كلمه «الساعة» در قرآن به تعداد ساعات شبانه‏روز يعنى 24 مرتبه به كار رفته است.
14- «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجده‏هاى نمازهاى يوميه، در قرآن به كار رفته است.
15- «شيعه» و مشتقات آن 12 مرتبه به تعداد امامان شيعه در قرآن به كار رفته است.
16- لفظ «فرقه» همراه با مشتقات به تعداد فرقه‏هاى امت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و 72 مرتبه به كار رفته است.
17- واژه «جزاء» در قرآن 117 مرتبه به كار رفته است. و واژه «المغفرة» دو برابر آن يعنى 234 مرتبه به كار رفته است.16

پس از طرح بحث اعجاز عددى قرآن توسط دكتر رشاد خليفه، عكس العملهاى متفاوتى از سوى قرآن‏پژوهان نسبت به اين بحث صورت گرفت. افراد زيادى از اين موضوع استقبال كردند و كوشيدند تا موارد ديگرى از اين اعجاز را كشف نمايند و كتابهاى زيادى نيز در اين زمينه نوشتند. در مقابل نيز عده كمى به مخالفت با اين مسئله پرداختند و كوشيدند تا اثبات نمايند كه هيچگونه اعجازى در زمينه اعداد و رياضى در قرآن قابل اثبات نيست. آنان نيز به نوبه خود مقالات و كتابهايى در رد نظريه اعجاز عددى نوشتند و با ذكر اشتباهات قائلين به اعجاز عددى قرآن پايه‏هاى اين نظريه را متزلزل ساختند.
عده‏اى هم در اين مسئله راه احتياط را در پيش گرفته و هيچگونه اظهار نظرى در رد يا تأييد آن نكردند، بلكه به عنوان احتمال، مواردى از اين اعجاز را بيان نمودند.
اينك براى آشنايى بيشتر با اين نويسندگان و كتاب‏هاى آنان در دو قسمت موافقان و مخالفان به معرفى آنها مى‏پردازيم:

دكتر رشاد خليفه را مى‏توان مبتكر و نظريه‏پرداز بحث اعجاز عددى قرآن دانست. وى اولين كسى بود كه نظريه اعجاز عددى قرآن را مطرح كرد. و پس از بررسى و كار روى قرآن با استفاده از پايانه به نتايجى رسيد.
وى موفق به كشف رموز قرآن در رابطه با عدد نوزده و مفتاح حروف مقطعه شد كه بعضى از موارد آن ذكر گرديد. وى پس از ذكر مواردى از اعجاز قرآن به نتايجى رسيد كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1. قرآن كلام خدا و معجزه الهى است و هيچ كس نمى‏تواند ادعا كند كه اين نظم رياضى و دقيق قرآن توسط انسان صورت گرفته است.
2. ترتيب موجود سوره‏هاى قرآن، و همچنين ترتيب نزول آنها ترتيبى الهى است.
3. محل نزول سوره‏هاى قرآن اعم از مكى يا مدنى مورد تأييد است.
4. تقسيم آيات در هر سوره به امر الهى صورت گرفته است.
5. شيوه كتابت رسم‏الخط قرآن به دستور خداوند صورت گرفته است.
6. آيه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» جزء تمام سوره‏ها به جز سوره «توبه» مى‏باشد كه اين مسئله با توجه به نظم رياضى قرآن قابل اثبات است.17

پس از دكتر رشاد خليفه نظريه اعجاز عددى قرآن توسط عبدالرزاق نوفل، قرآن‏پژوه معاصر مصرى بسط و گسترش پيدا كرد. وى در اين كتاب كه در سه بخش تنظيم شده است به ذكر پاره‏اى از كلمات كليدى قرآن پرداخته كه داراى ارتباط و تناسب با هم مى‏باشند.
ايشان در مقدمه كتابش بيان مى‏كند كه اين‏جانب در سال 1959 ميلادى در خلال تأليف كتاب «الاسلام دين و دنيا» متوجه شدم كه تعداد لفظ «دنيا» در قرآن مساوى با لفظ «آخرت» است. همچنين در سال 1968 ميلادى در هنگام تأليف كتاب «عالم جن و ملائكه» متوجه شدم كه كلمه «شيطان» به اندازه كلمه «ملائكه» در قرآن به كار رفته است. همين مسئله باعث تعجب من شد.
نوفل پس از پژوهش در قرآن مواردى ديگر از اعجاز قرآن را در سه بخش زير سامان داد:
1- موضوعاتى كه مثل و مانند يكديگرند.
2- موضوعاتى كه در تقابل و تضاد يكديگرند.
3- موضوعاتى كه با يكديگر مرتبط هستند.
وى در پايان كتاب خود چنين نتيجه مى‏گيرد:
1- قرآن معجزه است و امكان ندارد كه نظم رياضى قرآن تصادفى و اتفاقى باشد.
2- مواردى كه ياد شد تنها گوشه‏اى از اين اعجاز است. و اگر در قرآن تدبّر و تأمّل شود، موارد بيشترى از اين نوع اعجاز كشف خواهد شد.
3- اعجاز عددى قرآن اعجاز حقيقى و ملموس است نه اعجاز ادعايى و اين نوع اعجاز قابل مناقشه نيست؛ چون زبان اعداد و رياضى قابل قبول براى همه مى‏باشد.18
شايان ياد است كه اين كتاب دو بار به فارسى ترجمه شده است:
1. ترجمه توسط آقاى مصطفى حسينى طباطبايى بنام اعجاز عددى در قرآن كريم سال 1362
2. ترجمه توسط آقاى سعيد همايون بنام معجزه اعداد در قرآن كريم سال 1383

اين كتاب صورت تكميل شده كتاب قبلى نوفل است و حاوى مطالبى است كه در كتاب قبلى نيامده است. وى همچنين در اين كتاب به پاره‏اى از نقدها و مخالفت‏هايى كه درباره اين نظريه مطرح شده است، پاسخ داده است.

دكتر نجدى كه از قرآن‏پژوهان شيعى و اهل مصر مى‏باشد، در ادامه كار آقاى نوفل موارد ديگرى را به تحقيقات قبلى افزوده است: مثل: «ساعه» در قرآن 24 مرتبه به تعداد شبانه‏روز، «مساوات البسع» هفت مرتبه، «سجده» و مشتقات آن 34 مرتبه به تعداد سجده‏هاى نمازهاى شبانه‏روز و...

ايشان پس از بيان توضيحاتى در مورد تحقيقات دكتر رشاد خليفه در مورد اعجاز عدد 19، مواردى از اشتباهات وى را متذكر مى‏شود و در ادامه در طى 4 فصل و يك خاتمه به اثبات اعجاز عددى قرآن خصوصاً عدد 19 مى‏پردازد. وى در فصل اول كتاب (كه عمده حجم كتاب را تشكيل مى‏دهد) به موارد زيادى از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مى‏پردازد كه مرتبط با عدد 19 يا مضربهاى اين عدد مى‏باشند. در فصل دوم نيز به مواردى از اعجاز عدد 19 پيرامون ماه و خورشيد و روابط بين آنها و بعضى اصطلاحات بشرى مى‏پردازد.21
ايشان در مباحث مقدماتى كتاب خود در پاسخ به كسانى كه به جهت قداست عدد 19 در بعضى فرقه‏هاى ضالّه به مخالفت با اين اعجاز برخاسته‏اند، مى‏نويسد:
«درست است كه طائفه منحرفه بهائيت عدد 19 را مقدس مى‏شمارند و سال و ماه خود را تقسيم بر 19 مى‏كنند، اما اين مسئله مانع از تحقيق و بررسى در رابطه با عدد 19 نمى‏باشد؛ چرا كه بد استفاده كردن از چيزى ناسازگار با استفاده صحيح ديگران نيست... چرا كه ما مى‏دانيم، قبل از اسلام و در دوران جاهليت، اعراب در مراسم حج شركت نموده و آن را همراه با انواع انحرافات و بدعتها بجا مى‏آوردند. در حالى كه اسلام به خاطر اعمال خرافى عرب جاهليت، هيچگاه حج را ملغى نكرد؛ بلكه به مخالفت با انحرافات در حج پرداخت و حج ابراهيمى را تأييد فرمود.
بنابراين تقدس اعداد در اسلام هيچ جايى ندارد و موضع مسلمانان نيز كاملاً روشن و واضح است. آنان هيچ عددى را مقدس نمى‏شمارند، در حالى كه مى‏دانند خداى واحد يكى است و خداوند هفت آسمان را خلق كرد و مسلمانان هفت دور به دور كعبه طواف مى‏كنند و مى‏دانند كه هفته هفت روز است و مسلمانان در سجده بر هفت عضو از اعضاى بدن تكيه مى‏كنند و.... آيا اين مسئله باعث مى‏شود كه مسلمانان عدد يك يا هفت را مقدس بشمارند؟! آيا اعجاز عدد 19 مبتنى بر قداست اين عدد است؟! كدام حكم نقلى و منطق عقلى آن را تأييد مى‏كند؟»22
اين كتاب داراى 175 صفحه مى‏باشد.

اين كتاب داراى يك مقدمه، 6 فصل و يك خاتمه است. نويسنده در فصل اول پيرامون مدخل بحث اعجاز عددى قرآن در سوره مدثر مى‏پردازد و بحث عدد 19 را مطرح مى‏كند. در فصل دوم به اعجاز قرآن در ترتيب سوره‏ها مى‏پردازد و در آخر نتيجه مى‏گيرد كه ترتيب آيات و سوره‏هاى قرآن توقيفى است. در فصل سوم اعجاز عدد 19 در حروف مقعطه را بررسى مى‏كند. فصل چهارم را به بحث حروف ابجد و اعجاز عددى در رابطه با آنها اختصاص داده است. در فصل چهارم اعجاز رياضى در عالم ستارگان و فلك را مطرح مى‏كند. در فصل پنجم نيز به اعجاز عدد 285 در سوره جن و ارتباط با عدد 19 مى‏پردازد و در خاتمه اعجاز قرآن را از اين طريق اثبات مى‏كند.
شايان ياد است كه اين نويسنده كتابها و مقالات زيادى در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.24

اصل اين كتاب به زبان فرانسه مى‏باشد كه نويسنده در مقام احتجاج با همه اهل كتاب (چه علماى دين و چه علماى رياضى، فيزيك، بيولوژى، مورخين و...) و دفاع از ساحت قرآن كريم آن را به رشته تحرير درآورده است. تا با توجه به علمى بودن اين كتاب سندى باشد براى حقانيت قرآن كريم.
نويسنده در اين كتاب به توجه با مسائل علم رياضى (كه مورد اتفاق همه علماست) به مواردى از اعجاز عدد 19 در سوره‏هاى علق، مدثر و ارتباط بين آنها پرداخته است. در ادامه نيز مواردى از اعجاز عدد 19 در ترتيب سوره‏هاى قرآن، حروف مقطعه و تناسب و ارتباط آنها با يكديگر اشاره نموده است. در پايان نيز اعجاز عدد 19 در سوره‏هاى زوج مصحف را مطرح نموده است.
شايان ياد است كه اين كتاب پس از انتشار در سال 1998 ميلادى مورد استقبال غيرمسلمانان قرار گرفت و در سال بعد نيز چاپ دوم آن وارد بازار گرديد.

ايشان در كتاب خود مطالبى شبيه مطالب عبدالرزاق نوفل دارد و به ذكر پاره‏اى از موضوعات مرتبط با هم و ارقام مربوط به آنها مى‏پردازد. و از اين طريق اعجاز قرآن را ثابت مى‏كند. مثل:
الرحمن 57 مرتبه الرحيم 114 مرتبه
الجزاء 117 مرتبه المغفره 234 مرتبه
العسر 12 مرتبه اليسر 36 مرتبه
الفجار 3 مرتبه الابرار 6 مرتبه
لازم به ذكر است كه اين كتاب مورد استقبال مسلمانان قرار گرفت و چندين مرتبه چاپ شد. چاپ اول اين كتاب در سال 1991 ميلادى در دمشق مى‏باشد و چاپ پنجم اين كتاب نيز در سال 1418 ه وارد بازار گرديد.

نويسنده در اين كتاب كه داراى هجده مبحث است به صورت بسيار دقيق و پيچيده حروف مقطعه را مورد بررسى قرار داده و آنها را كه داراى حروف مشترك هستند در يك گروه دسته‏بندى نموده، و ارتباط آنها با آيه بسمله و ترتيب نزول قرآن را با استفاده از اعداد و ارقام بيان نموده است.
در پايان كتاب نيز حروف سوره‏هاى قرآن كريم را به صورت جدول به تفكيك سوره آورده است. اين كتاب در 329 صفحه و چاپ اول آن مربوط به تاريخ 2001 ميلادى مى‏باشد.

ايشان در كتاب خود آورده است كه 90 درصد اوامر قرآن، هفتگانه يا سه‏گانه يا يگانه است و پس از ذكر موارد اوامر قرآن و اعداد منظم در ارتباط با آنها، اعجاز قرآن را نتيجه مى‏گيرد.
به عنوان مثال: امر «اعبدوا» را سه بار به همه مردم خطاب كرده است؛ سه بار نسبت به اهل مكه كه در قرآن آمده و سه بار نسبت به پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم آمده است. پيامبران الهى مثل شعيب، نوح، هود، صالح و حضرت عيسى‏عليهم السلام هر كدام سه بار به قوم خود گفته‏اند و اين از عجايب است!
اين كتاب داراى 110 صفحه مى‏باشد كه در سال 1983 ميلادى براى نخستين بار چاپ شده است.

نويسنده در اين كتاب روابط رياضى در حروف مقطعه و لفظ جلاله «اللَّه» را مورد بررسى قرار داده است و نظم اعجاز گونه قرآن را از اين طريق ثابت نموده است.
اين كتاب در 88 صفحه چاپ شده است.

ايشان محور بحث در كتابش را عدد 19 قرار داده است و به بحث در رابطه با ارتباط ميان آيه بسمله، سوره فاتحه و عدد 19 پرداخته است. همچنين به اعجاز در كلمات فرد و و زوج سوره فاتحه پرداخته است. در نهايت از تمام اين موارد اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن را نتيجه گرفته است.

نويسنده اين كتاب براى اثبات اعجاز عدد هفت به موارد زيادى از اين اعجاز در قرآن پرداخته است. وى اين كتاب را در يك مقدمه و 11 بحث سامان داده است و به مباحثى چون اعجاز رقم 7، ضوابط اعجاز رقمى، اولين آيه سوره حمد، اسرار حروف مقعطه، تكرار آيات در قرآن، ترتيب سوره‏هاى قرآن، اسرار قصه‏هاى قرآنى و... و ارتباط آنها با عدد 7 پرداخته و به مصاديق زيادى از اين اعجاز اشاره نموده است.
اين كتاب مشتمل بر 713 صفحه مى‏باشد.
شايان ياد است كه اين نويسنده بيش از 30 كتاب و مقاله در مورد اعجاز عددى قرآن دارد.31

نويسنده در اين كتاب بر اساس يافته‏هاى علمى دكتر رشاد خليفه به بيان شبكه دقيق رياضى قرآن پرداخته و به مباحثى از قبيل: دورنمايى از گذشته، اعجاز علمى قرآن، اعتراف بزرگان ادب، اعجاز عدد 19، محاسبه و شانس، غير بشرى بودن قرآن، معجزه رياضى و... پرداخته است.
ايشان در فصل هشتم كه اختصاص به معجزه رياضى قرآن دارد به نكته جالبى در مورد حرف «ق» و «ص» اشاره كرده و مى‏نويسد:
«تعداد تكرار حرف «ق» در دو سوره ق و شورى (حم عسق) كه داراى حروف مقعطه «ق» مى‏باشد برابر با 6*19(114) مى‏باشد. از طرفى هم خداوند در قرآن به صراحت 12 مرتبه تعبير «قوم لوط» را به كار برده است ولى در اين مورد فقط يك استثناء مشاهده مى‏شود و آن هم آيه 13 سوره ق مى‏باشد كه از تعبير «اخوان لوط» استفاده نموده است. اگر در اين آيه هم مانند موارد قبلى تعبير به «قوم لوط» مى‏كرد، در اين صورت تعداد حرف ق در اين دو سوره 115 مرتبه مى‏شد كه ديگر اين عدد مضربى از عدد 19 نبود! بنابراين به اين صورت با كاربرد تعبير «اخوان لوط» اين مسئله حل شده است.»33
شبيه همين مطلب را در مورد حرف «ص» در «بصطه» در آيه 247 سوره بقره دارد.
اين كتاب در 143 صفحه توسط آقاى ساسان حبيب‏وند به فارسى ترجمه شده است.

نويسنده در اين كتاب به موارد از اعجاز عدد 19 در حروف مقطعه مى‏پردازد. همچنين اعجاز در اعداد صحيح و كسرى به كار گرفته در قرآن، و ارتباط آن با عدد 19 را نيز بيان مى‏كند.

اين كتاب در چهار فصل تنظيم شده است. نويسنده در مقدمه كتاب پيرامون سيستم رياضى قرآن كريم سخن گفته و در ادامه به منحصر به فرد بودن قرآن كريم اشاره مى‏كند. وى در فصل سوم به كشف سيستم رياضى قرآن و اعجاز عدد 19 اشاره مى‏پردازد و در فصل چهارم موارد و مصاديقى از اعجاز عدد 19 مربوط به آيه بسمله و كلمات آن را بيان مى‏كند. و در پايان نيز چنين مى‏گيرد كه مطالب بيان شده در اين كتاب فقط ذره كوچكى از اين سيستم رياضى قرآن است كه در سطحى وسيع‏تر در قرآن وجود دارد.35
لازم به ذكر است كه پيچيده‏ترين محاسبات در اعجاز عددى قرآن مربوط به همين كتاب است.

مهندس رفاعى در اين كتاب سخنانى شبيه سخنان آقاى عبدالرزاق نوفل دارد. ايشان معتقد است كه تمام كلماتى كه در قرآن آمده است ارتباط تامّ و حقيقى با آن چيزى دارد كه آن را وصف مى‏كند و به‏نام آن ناميده شده است.
به عنوان مثال: يك سال كامل 365 روز مى‏باشد و زمين 365 بار به دور خود مى‏چرخد. بنابراين خداوند نيز كه خالق اين جهان است، اين مسئله را در كتاب خود به تصوير كشيده است، تصويرى كه دقيقاً مطابق با واقعيت فلكى آن است. از اين رو، مشاهده مى‏كنيم كه واژه «يوم» به صورت مفرد در قرآن كيريم 365 مرتبه به كار رفته است.
مانند اين مسئله، دَوَران ماه به دور زمين است كه ماهها از آن بوجود مى‏آيند و خداوند نيز كه خالق اين مسئله است، كلمه «شهر» را در قرآن 12 مرتبه به كار برده است كه اشاره به همين قضيه دارد.
ايشان در ادامه به موارد زيادى از اينگونه موارد مى‏پردازد و چنين نتيجه مى‏گيرد كه چون زبان استدلال در اين كتاب رياضى و اعداد است، بنابراين به جهت عدم اختلاف انسانها در اين گونه مسائل، اعجاز قرآن ثابت مى‏شود.
نويسنده در پايان كتاب به نقدهايى كه توسط ديگران بر اين نظريه وارد شده است به صورت مستدل در 56 صفحه جواب داده است.
اين كتاب در 304 صفحه (بدون ضميمه) نوشته شده است.

نويسنده در اين كتاب با توجه به عدد 19 و نوزده حرف بودن «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» به صورت گسترده و مستدل به ذكر اعجاز عددى قرآن پرداخته است.
نويسنده در اين باره مى‏نويسد:
«اساس اين معجزه مسلم جاودانى بر يك نظام عجيب رياضى مبتنى است كه شمار حروف مقطعه سرآغاز سوره‏ها در هر كدام از آنها به تنهايى يا به صورت گسترده در بين سور، مضرب صحيحى از تعداد حروف نوزده‏گانه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم»، اولين آيه قرآن كريم مى‏باشد. بررسى اين حجت قاطع با توجه به حالات و شرايط زمانى و مكانى نزول وحى نشان مى‏دهد كه طرح و ابداع يك چنين شبكه پيچيده و رابطه خارق العاده حروف و كلمات كه نظير آن در سرتاسر تمدن بشرى، در هيچ كتاب ديگرى ديده نشده است، خارج از قدرت و فكر و هوش انسان است و احتمال وقوع آن نيز بر حسب تصادف، غيرممكن و كاملاً مردود است.»38
اين كتاب در 16 بخش و 152 صفحه سامان يافته است كه بدون حروفچينى و به صورت دست نوشت اصلى به چاپ رسيده است.

نويسنده اين مقاله با توجه به آيه 89 سوره فجر «والشفع و الوتر» كه خداوند به «زوج و فرد» سوگند ياد كرده است، به اين فكر افتاده است كه شايد يك نظام عددى بر مبناى زوج و فرد در قرآن وجود داشته باشد.
بنابراين به دنبال اين فرضيه، شروع به تحقيق كرده و به نتايج جالبى رسيده است. ايشان به اين حقيقت پى برده است كه تعداد سوره‏ها و ترتيب قرار گرفتن آنها و تعداد آيات هر سوره دقيقاً بايد همين سان باشد كه هست و اگر تغيير و يا جابجائى در آنها صورت گيرد، كد رياضى زوج و فردى كه در آن جاى داده شده، چنين جواب نمى‏دهد.
وى پس از طرح جدول اعداد زوج و فرد قرآن به اين نتايج رسيده است:
1- جمع كل اعداد زوج (كه از حاصل جمع شماره و تعداد آيات سوره به دست آمده) دقيقاً برابر با تعداد آيات قرآن يعنى 6236 است!
2- جمع كل اعداد فرد (كه از حاصل جمع شماره و تعداد آيات سوره به دست آمده) دقيقاً مساوى با 6555 است كه اين عدد معادل مجموع شماره‏هاى سوره‏هاى قرآن است!
3- در جدول زوج و فرد قرآن كه هر يك از 57 سوره تشكيل شده‏اند، درست 30 سوره با تعداد آيات زوج و 27 سوره با تعداد آيات فرد شركت شده‏اند!

نويسنده اين تفسير ذيل عنوان «تفسير حروف مقطعه با مغزهاى الكترونيكى» پيرامون كشفيات دكتر رشاد خليفه سخن به ميان آورده و پس از ذكر بيوگرافى و خلاصه كار و تحقيقات آقاى خليفه به نتايج ايشان در رابطه با حروف مقطعه و فراوانى هر يك از اين حروف (ق، ص، ن، المص، المر، كهيعص، الم، و...) در اينگونه سوره‏ها اشاره نموده است.
وى در انتها چنين نتيجه مى‏گيرد كه حروف قرآن مجيد كه در طى 23 سال بر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نازل شده، حساب بسيار دقيق و منظمى دارد و هر يك از حروف الفبا با مجموع حروف هر سوره داراى يك نسبت رياضى كاملاً دقيق است كه حفظ و نگهدارى چنين نسبتى براى بشر - بدون استفاده از مغزهاى الكترونيكى - امكان‏پذير نيست.
نويسنده در عين حال اضافه مى‏كند كه شكى نيست كه بررسى‏هاى دانشمند مزبور چون در آغاز راه است، خالى از نقايص نيست كه بايد با حوصله تمام، به وسيله او و دانشمندان ديگر تكميل گردد.
با توجه به اينكه كتاب‏ها و مقالات در رابطه با اعجاز عددى قرآن بسيار زياد است و يادكرد همه آنها بيرون از حوصله اين گفتار مى‏باشد به همين اندازه در بيان ديدگاه موافقان اين اعجاز بسنده نموده و ذكر موارد بيشتر را به فرصتى ديگر مولكول مى‏كنيم.

پس از تحقيق و تتبع فراوان متوجه شديم كه فقط عده كمى از قرآن‏پژوهان به مخالفت با اعجاز عددى قرآن برخاسته‏اند. اين گروه با رد دلايل و بيان اشتباهات قائلين به اعجاز عددى قرآن، كتابها و مقالاتى نوشته‏اند كه به آنها اشاره مى‏شود:
1- تسعة عشر ملكاً، بيان ان فرية الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائية، حسين ناجى محمد محى‏الدين41
همان‏گونه كه از نام كتاب پيداست، نويسنده به شدت به كسانى كه عدد 19 را يكى از اسرار قرآن مى‏دانند حمله مى‏كند و آن را نقشه و نيرنگ بهائيت مى‏داند.
وى متذكر مى‏شود كه عدد 19 از شعارهاى بهائيان است كه در نظر مسلمانان اين فرقه مرتد و كافر هستند؛ و شواهدى مى‏آورد كه سال در نظر آنان 19 ماه است؛ هر ماهى نيز 19 روز است؛ كتاب «البيان» آنان 19 قسمت است و هر قسم آن 19 باب است؛ و عدد نمازهاى يوميه آنها 19 ركعت است و...
در بخش ديگر بيان مى‏كند كه عدد 19 ويژه قرآن نيست و جملاتى را بيان مى‏كند كه بدون استفاده از رايانه بر اساس عدد 19 شكل گرفته است در حالى كه مطالب آن باطل است. مثل: «لابعث و لاحساب و لاجهنم»، «لاصراط و لاجنة و لانعيم» و...
سپس بيان مى‏كند كه رابطه‏اى ميان «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» و حروف مقعطه سوره‏ها و جهنم (نوزده ملك جهنم) وجود ندارد.
در بخش ديگرى خطاهاى عددى قائلين به اعجاز عددى را توضيح مى‏دهد.42
2- المعجزة القرآنية؛ الاعجاز العلمى و الغيبى، دكتر محمد حسن هيتو43
ايشان تقريباً همان مطالب حسين ناجى محمد را تأييد و تكرار مى‏كند.44
3- اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن، عباس يزدانى45
نويسنده از كسانى است كه شديداً با اعجاز عددى قرآن به مخالفت برخاسته و تلاش زياد دارد كه اثبات نمايد، هيچگونه اعجاز عددى و رياضى در قرآن وجود ندارد. ايشان در آغاز مقاله نسبتاً طولانى خود پس از بيان كشف دكتر رشاد خليفه در رابطه با اعجاز عدد 19 به معرفى قرآن از طريق خود قرآن و احاديث مى‏پردازد و آيات و روايات گوناگونى را در توصيف قرآن بيان نموده و چنين جمع‏بندى مى‏كند كه در هيچ جاى قرآن حتى به طور ضمنى ما به اينگونه كاوش‏ها دعوت نشده‏ايم. و در بيانات امامان و سيره عملى آنها نيز مشاهده نشده است كه قرآن را از اين منظر بنگرند و مطالبى هر چند به صورت ضمنى و تلويحى، در مورد تعداد حروف و كلمات قرآن و روابط رياضى بين آنها گفته باشند و لااقل سرنخى در اين مقوله به دست داده باشند تا با اطمينان خاطر در اين رشته وقت صرف كنيم و دلخوش باشيم كه اگر تا كنون به نتيجه نرسيده‏ايم، اميد است كه در آينده به نتايجى جالب دست يابيم.
از علماى بزرگ، حتى رياضى‏دانان نظير: خواجه نصير طوسى و شيخ بهائى نيز نقل نشده است كه چنين سير و سياحتى را در قرآن نشان داده باشند.
ايشان پس از بيان اين مقدمه نقدهايى بر كتابها و مقالات ذيل مطرح مى‏كند:
«معجزة القرآن‏الكريم» دكتر رشاد خليفه؛ المعجزه مهندس عدنان رفاعى؛ آيت كبرى، دكتر سيدمحمد فاطمى؛ مقاله اعجاز رياضى قرآن در خصوص اعداد زوج و فرد؛ ماوراء احتمال عبداللَّه اريك؛ الاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم عبدالرزاق نوفل؛ من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الكريم دكتر ابو زهراء النجدى
نويسنده در پايان نيز مطالب خود را در يازده مورد خلاصه و جمع‏بندى مى‏كند. وى اعجاز عددى و رياضى قرآن را يك جريان انحرافى و نامبارك مى‏داند كه هيچ خدمتى به نشر فرهنگ قرآنى نكرده است و به جهت غير صحيح بودن آمار و ارقام مطرح شده، نبود روش واحد در محاسبات، عدم نتيجه منطقى از اينگونه تناسبات در الفاظ قرآن و عدم اشاره به اعجاز عددى در قرآن و سنت، نظريه اعجاز عددى قرآن را به كلى رد مى‏كند و علاقمندان به كشف اعجاز قرآن را دعوت به فراگيرى زبان عربى و تدبّر و تأمّل در قرآن مى‏كند.

اينك پس از بيان مواردى از اعجاز قرآن و ديدگاه موافقان و مخالفان در اين زمينه توجه به چند نكته پيرامون اين نظريه ضرورى است:
1- قرآن كريم كه معجزه جاويدان پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم است، براى هدايت و ارشاد انسانها نازل شده است، بنابراين قرآن كتاب رياضى و يا هر علم ديگرى نيست كه بخواهيم تمام مسائل و نظريات جديد علمى را از آن استخراج نماييم؛ و جملاتى مانند «لارَطبٍ و لايابسٍ الاّ فى كتابٍ مُبين» (انعام/ 59) دلالت بر وجود هر چيزى است كه مربوط به سعادت و هدايت انسانها، در قرآن مى‏باشد. بنابراين اگر مطالبى از علوم ديگر در قرآن مطرح مى‏شود، به صورت تراوشى و اشارى مى‏باشد كه مقصود اصلى كلام نمى‏باشد.46
2- همان‏گونه كه بيان گرديد تعداد كثيرى از قرآن‏پژوهان و دانشمندان مسلمان به بحث و تحقيق در زمينه اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن پرداخته‏اند و كتابها و مقالات زيادى خصوصاً در قرن حاضر در اين مورد نوشته و به نتايج قابل توجه و جالبى رسيده‏اند؛ بنابراين مى‏توان گفت كه اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن به طور اجمالى و به صورت موجبه جزئيه ثابت است و اين مسئله چيزى نيست كه كسى بتواند آنرا انكار كند، بلكه اين مسئله حتى مورد قبول مخالفان اين نظريه نيز مى‏باشد.
البته اين سخن بدان معنا نيست كه هر چه در مورد اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن در اين گونه كتاب‏ها گفته شده است صحيح مى‏باشد.
3- پذيرش نظريه اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن به گونه اجمالى دليلى بر صحت تمام مطالبى كه در اين زمينه گفته‏اند، نمى‏باشد. بنابراين همان گونه كه بعضى اشكالات مخالفان قابل خدشه است، همچنين بعضى از مطالب و موارد موافقان نيز خالى از خطا و اشتباه و حساب‏سازى نيست. چنانچه بعضى از موافقان اين نظريه، به بعضى از اشتباهات ديگران اعتراف كرده‏اند.47
4- نظم رياضى قرآن، مطلبى عجيب، شگفت‏انگيز و قابل توجه است؛ زيرا اين كتاب در مدت 23 سال و در زمانها، مكانها و حالات گوناگون بر فردى امّى و درس ناخوانده نازل شده است و در عين برخوردارى از وجوه اعجاز مختلف و فراوان داراى نظم رياضى دقيق نيز مى‏باشد، بنابراين مقايسه اين كتاب با كتابهاى بشرى با فرض امكان عقلى وجود چنين نظم رياضى به هيچ وجه، صحيح نمى‏باشد؛ زيرا بر فرضى كه كتابى به اين وسعت داراى نظم عددى و رياضى باشد، در عين حال اولاً: تنها داشتن نظم رياضى و عددى در يك كتاب كافى نيست، ثانياً: شرايط نوشتن يك كتاب در زمان ما با زمان پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به هيچ وجه يكسان نيست و ثالثاً: محتواى عميق و استوار قرآن در هيچ كتاب بشرى نظير ندارد. بنابراين اين سخن كه «عادتاً محال نيست كه كسى كتابى تدوين كند و در عين حال چنين معادلاتى در آن بگنجاند. چنانچه نوابغى پيدا مى‏شوند و كتابهايى مى‏نويسند كه اين‏گونه هنرنمائى‏ها در آن به چشم مى‏خورد»48 صحيح نيست.
چون قياس نمودن قرآن با كتاب‏هاى بشرى است. غافل از اينكه اعجاز قرآن تنها محدود به همين اعجاز عددى نمى‏باشد تا بتوان آن را با كتاب‏هاى ديگر كه احياناً امكان عقلى دارد، در اين مورد شبيه قرآن باشند، مقايسه كرد.
5- با توجه به اينكه نظريه اعجاز عددى و رياضى قرآن بر اساس احاطه كامل بر الفاظ، كلمات و حروف قرآن و محاسبه دقيق استوار است، بنابراين پذيرش و رد قطعى تمامى موارد يادشده در نظريه اعجاز عددى قرآن، نياز به بررسى بيشتر، دقيقتر و صرف زمان بيشترى براى بررسى تمام موارد مذكور مى‏باشد. بنابراين نظر قطعى دادن بدون بررسى همه جانبه در قرآن كارى غيرعلمى است كه نمى‏تواند مورد قبول واقع شود.
6- افراط و تفريط در هيچ كارى جايز نيست. بنابراين همان‏گونه كه نبايد در طرح مسئله اعجاز عددى قرآن دچار افراط شويم و بخواهيم فرضيات خودمان را بر قرآن تطبيق كنيم، همچين نبايد در نفى آن دچار افراط شويم و همه چيز را انكار نماييم.
7- شايد يكى از دلايل عدم استقبال از نظريه اعجاز عددى و مخالفت با آن (در ابتداى امر)، طرح اعجاز عدد 19 توسط دكتر رشاد خليفه مى‏باشد. چون از سوئى عدد 19، عدد مقدس نزد فرقه ضالّه بهائيت است و همين مسئله باعث مخالفت بعضى49 با اين نظريه شده است. و از سوى ديگر، رشاد خليفه كه مبتكر اين اعجاز در قرآن است، كسى است كه در اواخر عمر ادعاى نبوت كرد و همين مسئله باعث شد تا جان خود را از دست بدهد.50
ولى بايد توجه داشت كه به صرف اينكه اين عدد نزد بهائيان مقدس است، نمى‏تواند دليلى باشد بر اينكه پرداختن به اين عدد و تحقيق در رابطه با آن در قرآن تأييد ديدگاه بهائيت است! چون هيچگاه استفاه نادرست و تفسير غير صحيح مانع از استفاده درست و تفسير صحيح نمى‏باشد.
همان‏طورى كه آميختن مراسم حج در جاهليت با خرافات و امور شرك‏آميز، باعث نشد تا اسلام، حج را به طور كلى تعطيل نمايد؛ بلكه اسلام حج ابراهيمى را بنيان نهاد و خرافات را از اين مراسم عبادى و معنوى زدود. بنابراين نفس مطرح شدن اعجاز عدد 19 از شخصى مثل رشاد خليفه نمى‏تواند دليلى بر بطلان اين نظريه باشد.
8- پرداختن به عددى و ذكر مواردى از آن هيچگاه دليلى بر قداست آن عدد نمى‏باشد، بنابراين در نظر قائلين به اعجاز قرآن در اعدادى مثل 99 7 19 و...، اين اعداد هيچ تقدسى ندارند و چنين مطلبى هم از هيچكدام از قائلين گزارش نشده است. همان‏گونه كه در روايات ما نسبت به عدد چهل توجّه خاصى شده است ولى اين به معناى قداست اين عدد در نزد ائمه‏عليهم السلام و مسلمانان نمى‏باشد.
9- با توجه به اينكه اين وجه از اعجاز قرآن، با زبان اعداد و رياضى بيان مى‏شود. بنابراين اگر در موارد و مصاديق آن دقت شود و شمارش به درستى صورت گيرد، قابل خدشه و مناقشه نمى‏باشد. و موردپذير همه انسانها حتى غيرمسلمانان با زبانها و عقايد مختلف مى‏باشد.
10- بيان وجوه اعجاز قرآن راهى گشوده براى تمام انسانهاست كه با تدبّر و تأمّل در قرآن به موارد ديگرى از اعجاز قرآن كه از پيشينيان مخفى مانده است، پى ببرند. بنابراين رد مواردى از وجوه اعجاز كه در قرون معاصر به آن پرداخته شده است مثل اعجاز عددى قرآن، به صرف اينكه در قرآن و سنت و ديدگاه بزرگان درگذشته مطرح نشده است، و آنان نسبت به اين مسئله دستورى نداشته‏اند، سخنى بى‏پايه و اساس است.

---

1 - خليفه، رشاد، اعجاز قرآن، تحليل آمارى حروف مقطعه، سيد محمدتقى آيت اللهى، دانشگاه شيراز، مقدمه/ الف.
2 - همان، مقدمه/ ج
3 - خليفه، رشاد، معجزةالقرآن‏الكريم، الطبقه الاولى، بيروت دارالعلم للملايين، 1983 م.
4- QURAN VISUAL PRESEN TATION OF THE MIRACLE
5 - خرمشاهى، بهاءالدين، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهى، دوستان و ناهيد، تهران، چاپ اول، 1377 ش، 1109/1
6 - رك: خليفه، رشاد، معجزة القرآن‏الكريم و اعجاز قرآن، قرآن تحليل آمارى حروف مقطعه.
7 - رك: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز عددى در قرآن كريم،ترجمه مصطفى حسينى طباطبايى، تهران، نشر ناشر،1362 ش.
8 - قال رسول اللَّه‏صلى الله عليه وآله وسلم: «ستفترق امتى على ثلاثة و سبعين فرقة، منها فرقةٌ ناجيةٌ و الباقون هالكون» (مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، الطبعة الثانية، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1403 ه، 336/36)
9 - رك: النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الكريم، الوكالة العالمية، 1410 ه.
10 - براى اطلاع بيشتر رجوع كنيد به: كتب ذيل از آقاى مهندس عبدالدائم الكحيل:
موسوعة الاعجاز الرقمى، المنظومة السباعية فى القرآن‏الكريم، اسرار الرقم سبعة، معجزة القرآن فى عصر المعلوماتيه، «اللَّه يتجلى فى آياته»، موسوعه الاعجاز الرقمى 1، الاعجاز العددى للرقم 13 فى القرآن، (نقل از سايت WWW.Kaheel 7.com)؛ حسن عمر، السبع المثانى قراءه عدديه فى سور القرآن، 2005 م.
11 - رك: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الكريم،الطبعة الثانية، بيروت، دارالنفائس، 1414 ه،/50-55
12 - تعداد تكرار كلمه «اللَّه» در قرآن طبق شمارش المعجم المفهرس محمد فؤاد عبدالباقى 2698 مرتبه مى‏باشد، اما در كتاب المعجم الاحصائى دكتر روحانى 2699 بار ذكر شده است.
13 - لازم به ذكر است كه «رحيم» به عنوان صفت خدا 114 مرتبه به كار رفته است و «رحيم» در آية «لقد جاءكم رسول من انفسهم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم با المؤمنين رئوف‏رحيم» (توبه/ 128) محاسبه نشده است چون در مورد پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم است.
14 - براى اطلاع بيشتر رجوع كنيد به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الكريم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم، نون للدراسات القرآنية، 1991 م؛ طلحة جوهر، اعجاز العددى فى سورة الفاتحة، الطبعة الاولى، دمشق الحكمة، 1418 ه.ق؛ رشاد خليفه، معجزة القرآن‏الكريم؛ فريد قبطنى، طلوع الشمس من مغربها علم للساعة، ترجمة الاستاذ احمد امين حجاج اول، بيروت، دارالبراق، 1999 م؛ حسين سليم، معجزات الارقام فى القرآن، الطبعة الاولى، عمان، دار اسامه، 1998 م؛ صدقى البيك، معجزة القرآن العددية، الطبعة الاولى، مؤسسة علوم القرآن، دمشق - بيروت.
15 - براى اطلاع بيشتر از جزئيات و موارد ديگر رجوع كنيد به: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 19 فى القرآن‏الكريم و ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم؛ خليفه، رشاد، معجزة القرآن‏الكريم، صليبى، عاطف على، اسرع الحاسبيين ملامح جديدة للاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالشجرة، 2001 م؛ ابوسيف بدران، مصطفى، المنظومات العددية فى القرآن‏العظيم؛ الكحيل، عبدالدائم، موسوعة الاعجاز الرقمى.
16 - براى اطلاع بيشتر از جزئيات و موارد ديگر رجوع كنيد به: نوفل، عبدالرزاق، اعجاز العددى للقرآن‏الكريم؛ و معجزة الارقام و الترقيم، بيروت، دارالكتاب العربى، 1403 ه؛ النجدى، ابوزهراء، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الكريم؛ ابوالسعود، رفيق، اعجازات حديثة. علمية و رقمية فى القرآن، الطبعة الخامسة، دمشق دارالمعرفه، 2001 م؛ رفاعى، عدنان، المعجزة نظرية قرآنية فى الاعجاز القرآنى، الطبعة الثالثة، دمشق دارالفكر، 2000 م.
17 - رك: رشاد خليفه، معجزة القرآن‏الكريم،/ 269-275.
18 - رك: نوفل، عبدالرزاق، معجزه اعداد در قرآن كريم، مترجم: سعيد همايون، چاپ اول، قم، مؤلف با همكارى بوستان كتاب قم، 1383.
19 - نوفل، عبدالرزاق، معجزةالارقام و الترقيم، بيروت دارالكتاب العربى، 1403 ه.
20 - النجدى، ابوزهرا، من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن‏الكريم، الوكالةالعالمية، 1410 ه.
21 - بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 132-137/ / 19.
22 - همان/ 33-34.
23 - بسام نهاد جرار، ارهاضات الاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم، نون للدراسات القرآنية، 1991 م.
24 - براى اطلاع از اين كتب به سايت WWW.islamnoon.com مراجعه فرماييد.
25 - عنوان فرانسه اين كتاب عبارت است از:
Farid Gabteni, Fredreice, "LeHosard Progrmme, le miracle scientifique du Qoran"
26 - ابوالسعود، رفيق، اعجازات حديثة علمية و رقمية فى القرآن، الطبعة الخامسه، دارالمعرفة، دمشق، 2001 م
27 - صليبى، عاطف على، اسرع الحاسبيين ملامح جديدة للاعجاز العددى فى القرآن‏الكريم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالشجره، 2001 م.
28 - عليوى، ابن خليفه، معجزة القرن العشرين من كشف سباعية و ثلاثية اوامر القرآن‏الكريم، الطبعة الاولى، دمشق، دارالايمان، 1983 م.
29 - بدران، مصطفى ابوسيف، المنظومات العددية فى القرآن‏العظيم (برهان احصائى فى احكام البناء القرآن)، الطبعة الاولى، قاهره، مكتبة وهبة، 1418 ه.
30 - طلحة جوهر، اعجاز العددى فى سورة الفاتحة، الطبعة الاولى، دمشق، الحكمة، 1418 ه .ق.
31 - براى اطلاع از اين كتب به سابت WWW.Kaheel 7.com مراجعه فرماييد.
32 - ديدات، احمد، شبكه رياضى قرآن، ساسان حبيب‏وند، چاپ اول، قزوين، طه، 1381 ش.
33 - همان/ 110-122.
34 - صدقى البيك، معجزة القرآن العددية، الطبعة الاولى، دمشق - بيروت، مؤسسة علوم القرآن، .
35 - براى اطلاع بيشتر مراجعه كنيد به سايت: WWW.efarsi.org/Beyond.htm
36 - غازى الرفاعى، عدنان، المعجزة نظرية قرآنية فى الاعجاز القرآنى، الطبعة الثالثة، دمشق دارالفكر، ، 2000 م.
37 - فاطمى، سيدمحمد، آيت كبرى معجزه جاويد قرآن كريم، چاپ اول، تهران مؤلف.
38 - معرفى اجمالى، مجله بينات، شماره 9، بهار 184 / 1375.
39 - جم نشان، كورش، «اعجاز رياضى زوج و فرد در قرآن كريم» مجله بينات، شماره 99 / 1375 9.
40 - مكارم شيرازى، ناصر و جمعى از محققان، تفسير نمونه، چاپ بيست و ششم، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 303-309 /2 1373.
41 - ناجى محمد محى‏الدين، حسين، تسعة عشر ملكاً، بيان ان فرية الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائية، قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1405 ه.
42 - رضايى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، چاپ سوم، رشت، كتاب مبين، 226 / 1381.
43 - هيتو، محمدحسن، المعجزة القرآنية (الاعجاز العلمى و الغيبى(، الطبعة الاولى، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1989 م.
44 - يزدانى، عباس، «اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن»، كيهان انديشه، شماره 67-68 / 1375 67.
45 - همان/ 62-84.
46 - معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، چاپ اول، قم، التمهيد، 414 / 1378.
47 - رك: بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 27-31 / 19.
48 - يزدانى، عباس، اعجاز عددى و نظم رياضى قرآن، /78
49 - ناجى محمد محى‏الدين، حسين، تسعة عشر ملكاً، بيان ان فرية الاعجاز العددى للقرآن خدعة بهائية.
50 - بسام نهاد جرار، اعجاز الرقم 21 / 19.